Δυο Ιστορικά παράλληλα: Ρωμαιοκρατία και Τουρκοκρατία Διονύσιος Α. Ζακυθηνός
Εισαγωγή
Kατά την μακράν διαδρομήν της Ελληνικής Ιστορίας υπάρχουν τρεις μείζονες περίοδοι, κατά τας οποίας το Ελληνικόν Εθνος δεν ήτο συγκεκροτημένον εις εν ή πλείονα ανεξάρτητα ή αυτόνομα κράτη: η Ρωμαιοκρατία, η Φραγκοκρατία και η Τουρκοκρατία. Η διαπίστωσις αύτη έχει πολύ το σχηματικόν· όμως ειναι ανάγκη να περιορίσωμεν εις τας τρεις ταύτας εποχάς τον ιστορικόν μας χώρον χωρίς να λάβωμεν υπ' όψιν πολλά φαινόμενα τοπικώς ή χρονικώς περιγεγραμμένα, άξια σπουδής καθ' εαυτά, αλλά μη παρέχοντα ιδιάζοντα στοιχεία προς θεμελίωσιν γενικωτέρων θεωρήσεων.
Εντοπίζομεν λοιπόν την έρευναν εις τας τρεις συγκεκριμένας περιπτώσεις. Αλλά και εις τά φαινόμενα της Φραγκοκρατίας δεν έχομεν την καθολικότητα, την πληρότητα και την ενότητα των δύο άλλων περιόδων. Η Φραγκική κυριαρχία επεβλήθη εις τας Ελληνικάς χώρας μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Λατίνων και την κατάλυσιν του Βυζαντινού Κράτους (1204). Επί των ερειπίων του δεν ιδρύθη μία διάδοχος πολιτεία, αλλά πλείονα κατά το μάλλον ή ήττον αυτόνομα κράτη: η Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως, το εφήμερον κράτος της Θεσσαλονίκης, η ηγεμονία της Αχαΐας, το δουκάτον των Αθηνών, άλλαι ελάσσονες φεουδαρχικαί δυναστείαι. Μονιμώτερα θα ειναι τα καθεστώτα των Βενετικών κτήσεων εις την ηπειρωτικήν Ελλάδα, κυρίως εις την Κρήτην, εις τας Κυκλάδας, επί τι διάστημα εις την Κύπρον, εις την Επτάνησον, εις την οποίαν η εξουσία της γαληνοτάτης Δημοκρατίας θα διατηρηθή μέχρι της συνθήκης του Campo-Formio του 1797.
Εξ άλλου η Ελληνική αντίστασις, εκδηλωθείσα ευθύς αμέσως εις πλείονας εστίας, ενωρίτατα εδραιούται περί τρία κρατικά συγκροτήματα, έλκοντα την καταγωγήν εκ της καταλυθείσης ενιαίας Ελληνικής Αυτοκρατορίας: την Αυτοκρατορίαν της Νικαίας, την Αυτοκρατορίαν της Τραπεζούντος και το Δεσποτάτον της Ηπείρου. Εις ταύτα θα προστεθή βραδύτερον η κτήσις της Λακωνίας, ένθα θα δημιουργηθή εν σννεχεία ισχυρά Ελληνική μονάς, το Δεσποτάτον της Πελοποννήσου. Επομένως δεν δυνάμεθα να ομιλώμεν περί Ελληνισμού άνευ πρωτογενούς εξουσίας, είναι δε προφανές ότι εκ των τριών εποχών η Φραγκοκρατία αποτελεί μορφολογικώς ιδιάζουσαν περίπτωσιν, διότι δεν κατώρθωσε να δημιουργήση ενιαίαν πολιτείαν, αλλά και διότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία εξηκολούθησεν υφισταμένη υπό διαφόρονς μορφάς, τείνουσας προς την ενοποίησιν.
Από: Ζακυθηνός, Μεταβυζαντινά και Νέα Ελληνικά, Αθήνα 1978.
