Ο Ελληνισμός άνευ εξουσίας Γ

Ο Ελληνισμός άνευ πρωτογενούς εξουσίας - Δυο Ιστορικά παράλληλα : Ρωμαιοκρατία και Τουρκοκρατία
Διονύσιος Α . Ζακυθηνός
Κεφάλαιο Γ ' 

  Κατά το έτος 1976 συνεπληρώθησαν διακόσια έτη από της εκδόσεως του πρώτου τόμου της Historγ του Παρακμή και Fal1 της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ( 1776-1788 ) του Βρεττανού ιστορικού Εδουάρδου Γίββωνος ( Gibbon ) , ενός των λαμπροτέρων μνημείων της Ευρωπαϊκής Ιστοριογραφίας , κατά δε το 1977 θα συμπληρωθούν εκατόν έτη από της ενσωματώσεως υπό τον τίτλον Historγ την Ελλάδα από την κατάκτηση του νησιού από τους Ρωμαίους μέχρι την έποχή μας ( Β. Γ . 146 π.Χ. 1864) , εις τόμους επτά υπό Tozer HF , εν Λονδίνω , 1877, των επί μέρους έργων , τα οποία ο επίσης Βρεττανός ιστορικός Φίνλεϊ Γεώργιος αφιέρωσεν εις την ιστορίαν της Ελλάδος από του 146 π.Χ. μέχρι του 1864. Το αφορών εις την Ρωμαϊκήν κυριαρχίαν τμήμα (146 π.Χ. - 716 μ.Χ. ) είχεν εκδοθή αυτοτελώς τώ 1844. Τα συγγράμματα ταύτα είναι διαφόρου εμπνεύσεως και διαφόρων προσανατολισμών όμως αμφότερα επηρέασαν τα μέγιστα την παγκόσμιον Ιστοριογραφίαν .

Σήμερον δυνάμεθα να επισκοπήσωμεν το διανυθέν διάστημα και να διαπιστώσωμεν τας τεραστίας μεταβολάς , τας οποίας επέφερεν η ακολουθήσασα έρευνα όχι μόνον από της απόψεως του εμπλουτισμού των πηγών , αλλά και από της σκοπιάς των γενικωτέρων αντιλήψεων της συγχρόνου ιστορικής συνθέσεως περί του μεταγενεστέρου Ρωμαϊκού Κράτους , περί του Βυζαντίου , της Τουρκοκρατίας και της Λατινοκρατίας και αυτής της νεωτάτης Ιστορίας της Ελλάδος . Ειδικά έργα , ευκαιρία εκδοθέντα ακριβώς επ ' της διακοσιοστής επετείου της εκδόσεως της Ιστορίας του Γίββωνος , παρουσιάζουν εναργέστατα τον απολογισμόν των δύο αιώνων( 22 ) .

Όσον αφορά ιδιαιτέρως εις την νεωτέραν Ελληνικήν Ιστοριογραφίαν πρέπει ενταύθα να παρατηρηθή ότι αύτη επί μακρόν ετήρησε στάσιν αρνητικήν έναντι της Ρωμαιοκρατίας και της Τουρκοκρατίας . Συγγραφείς του πρώτου ημίσεος του παρελθόντος αιώνος εθεώρησαν την μάχην της Χαιρωνείας ως το τέλος του αρχαίου κόσμου , την δε μετέπειτα ιστορίαν του Ελληνισμού μέχρι του 1821 ως σκοτεινήν εποχήν καταπτώσεως , την οποίαν επεσκίαζε « πέπλος μέλας δουλείας » . Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος ήνοιξαν διά των ρηξικελεύθων έργων των ευρείας οδούς προς ριζικάς αναθεωρήσεις . Όμως ακόμη και σήμερον αι πεπαλαιωμέναι εκείναι αντιλήψεις πλανώνται υπεράνω της ιστορικής επιστήμης , διαιωνίζουν εσφαλμένας γνώμας και παντοιοτρόπως επηρεάζουν την ιστορικήν παίδευσιν των Ελλήνων( 23 ).

Η Ρωμαιοκρατία και η Τουρκοκρατία , εκτιμώμεναι και κρινόμεναι υπό το φως των σημερινών δεδομένων της επιστήμης , αποδεικνύονται εποχαί μείζονες της Ελληνικής Ιστορίας . Τα διδάγματα , τα οποία αντλούμεν από την σπουδήν των , είναι φωτεινά και αισιόδοξα . Άπαξ διά παντός λέγομεν ότι δεν υποτιμώμεν τας συμφοράς , τους διωγμούς , την ανυπολόγιστον φθοράν των ανθρώπων και των πραγμάτων , τους εξανδραποδισμούς , τας πικρίας , τους χλευασμούς και τας ταπεινώσεις . Το μαρτυρολόγιον εις αμφοτέρας τας περιόδους είναι μακρόν . αι Αλλ ' μεγάλαι εποχαί δεν μετρούνται με το μέτρον των θυσιών . Είναι μεγάλαι εποχαί εκείναι , αι οποίαι μετουσιώνουν τας θυσίας , τας συμφοράς , τα ερείπια , τα δάκρυα εις κινούσας δυνάμεις , εις όργανα αναγεννήσεως , εις εθνικάς και υπερεθνικάς αξίας , ένθα δεσπόζει η ηγεμονία του πνεύματος .

Και επί Ρωμαιοκρατίας και επί Τουρκοκρατίας ο Ελληνισμός , μολονότι είχεν απολέσει την πρωτογενή του εξουσίαν και την ανεξαρτησίαν του , όχι μόνον διετήρησε την αυτοτέλειαν , την εθνικήν και εν τινι μέτρω την διοικητικήν , αλλά και επέτυχεν ό , τι δεν είχε κατορθώσει υπό ευμενεστέρας πολιτικάς συνθήκας : απήρτισε δηλονότι υπό την ξενικήν δουλείαν ευρείαν εθνικήν και ηθικήν κοινότητα . Η κοινότης αύτη επραγματοποιήθη κατά μεν τήν Ρωμαϊκήν περίοδον εντός της μικράς μονάδος της πόλεως , κατά δε την Οθωμανικήν εντός του αναπεπταμένου δικτύου της εκκλησιαστικής οργανώσεως .

Η πόλις με ολόκληρον το θρησκευτικόν , θεσμικόν και οικονομικόν , έξοχήν το παιδευτικόν και συναισθηματικόν της υπόβαθρον άπέβη η κατ ' κυψέλη της συντηρήσεως και της δραστηριότητος των Ελλήνων επί Ρωμαιοκρατίας . Ο Αλέξανδρος και oι διάδοχοί του , oι βασιλείς των Ελληνιστικών κρατών ανήγαγον εις περιωπήν την πολιτικήν της ιδρύσεως των αστικών κέντρων . Όσον και αν περιωρίσθησαν αι πολιτικαί των λειτουργίαι , ιδίως μετά τον Λαμιακόν πόλεμον ( 323/322 ) και ακολούθως επί Ρωμαίων , αι Ελληνικαί πόλεις διετήρησαν μέχρι τέλους την εκπολιτιστικήν και αφομοιωτικήν των ακτινοβολίαν και προς τους Ασιατικούς πληθυσμούς και προς αυτούς τους κατακτητάς . Υπήρξεν ανυπολογίστου σημασίας διά την ιστορίαν της Ανθρωπότητος η δημιουργία του καθαρώς Ελληνικής εμπνεύσεως θεσμόν της πόλεως και η αποδοχή του υπό των Ρωμαίων , διότι , ως χαρακτηριστικώς έγραψεν ο Oswald Spengler , η « παγκόσμιος ιστορία είναι η ιστορία των πόλεων »( 24 ). Όσον αφορά εις τους Ρωμαίους , ούτοι , αφού ευρέως επωφελήθησαν εκ του συστήματος του άστεος διά την επέκτασιν και την διατήρησιν της κυριαρχίας των , υπετάχθησαν εις τούτο . Το Ρωμαϊκόν Κράτος υπήρξε « συνοικισμός πόλεων ( civitates - πόλεις ) , αυτοδιοικουμένων κοινοτήτων »( 25 ).

Πολύεδρος , πολυσχιδής , επιθετική και κατακτητική υπήρξεν η δράσις και η ακτινοβολία του Ελληνισμού κατά τους χρόνους της Ρωμαϊκής κατακτήσεως . Εάν ο Οράτιος δεν είχεν αποθάνει κατά το έτος 8 π.Χ. , εάν ήτο δυνατόν να έβλεπε την ανίδρυσιν της Κωνσταντινουπόλεως , τω 324 μ.Χ. , οι περίφημοι στίχοι του , προφητικοί τότε ,

Graecia victorem ferum capta cepit et Artes

intuelit agresti Latio ... ,

θα εφαίνοντο εις αυτόν κατά πολύ κατώτεροι των πραγμάτων . Κατά τους τελευταίους χρόνους το πρόβλημα των σχέσεων των δύο μεγάλων λαών της Αρχαιότητος , των Ελλήνων και των Ρωμαίων , απετέλεσε το αντικείμενον καινοτόμων ερευνών . Εις των διαπρεπεστάτων ρωμαϊστών , ο καθηγητής Α.Η.Μ. Jones, παρετήρησεν ότι « τό πλέον εκπληκτικόν γνώρισμα της Ρωμαικής διακυβερνήσεως εν τη Ελληνική Ανατολή είναι ότι , παρά την μακράν διάρκειάν της , έσχε τόσον μικράν επίδρασιν επί του πολιτισμού της περιοχής » . Και προσέθεσεν : « εν τη πραγματικότητι η επίδρασις ησκήθη κατ ' αντίθετον φοράν »( 26 ).

Εις την ιστορικήν των τροχιάν οι Έλληνες και oι Ρωμαίοι , παρά τας εκατέρωθεν αιτιάσεις( 27 ), δεν ήσαν λαοί αντίπαλοι . Η μέθεξις εις την Ελληνικήν παιδείαν είχε παρασκευάσει τους κατακτητάς διά την κοσμοϊστορικήν των στροφήν .

Έξω των ορίων του Ελληνορρωμαϊκού χώρου , εις την Ασίαν , εις την Αφρικήν , εις την βορειοτέραν Ευρώπην , κινείται εχθρικός ο κόσμος των Βαρβάρων , αλλαχού συντεταγμένος , αλλαχού ασύντακτος , ελεύθερος ή δυσηνίως φέρων τους δεσμούς του κυριάρχου , το δε γεγονός τούτο συνέβαλλεν έτι μάλλον εις την προσέγγισιν των δύο λαών . Ούτω συν τω χρόνω , άνευ καθεστωτικής καθιερώσεως και ωμολογημένης αρχής , οιονεί σιωπηρώς και λεληθότως οι Έλληνες παρεζεύχθησαν εις την οικουμενικήν μοναρχίαν της Ρώμης . Εις το περίεργον τούτο συγκυριαρχία εκάτερος παρέσχε την συμβολήν του και επετέλεσε τας κατακτήσεις του . Έλληνες συγγραφείς , ως ο Αίλιος Αριστείδης του δευτέρου μ.Χ. αιώνος και ο Θεμίστιος του τετάρτου , καθώρισαν τους ρόλους των δύο λαών . Εις τα όμματά των η δυαδική μοναρχία ενσαρκώνει την οικουμενικότητα της Ρωμαϊκής εξουσίας και την οικουμενικότητα του Ελληνικού λόγου και της Ελληνικής παιδείας( 28 ).

Η ηγεμονική πορεία της Ελληνικής γλώσσης υπό την Ρωμαϊκήν κυριαρχίαν συμβολίζει παραστατικώτατα τον μέγαν άθλον του εξελληνισμού . Συνομολογούν οι Ρωμαίοι συγγραφείς . Ο Σουητώνιος ( περί το 75-150 μ.Χ. ) αποδίδει εις τον αυτοκράτορα Κλαύδιον ( 41 - 54 ) την φράσιν uterque Noster sermo , εννοούντα την Λατινικήν και την Ελληνικήν , συνήθης δε είναι παρά Ρωμαίοις η χρήσις utraque lingua , utraque κ oratio . τ.τ. , παρά τοις Έλλησι δε αντιστοίχως η εκατέρα γλώττα , η ετέρα γλώττα . Μετά την κατάκτησιν των ανατολικών επαρχιών η Ελληνική εισήχθη εις την διοίκησιν , ούτω δε η Ελλάς , στερηθείσα των στενών πολιτικών της συνέδρων , απέκτησεν αναπεπταμένα γλωσσικά σύνορα . Το Ρωμαϊκόν Κράτος υπήρξε δίγλωσσον( 29 ).

Η Ρώμη ίδρυσε την παγκόσμιον αυτοκρατορίαν της επί Ελληνικων θεμελίων . Το Ρωμαικόν Κράτος διεμορφώθη διά της κατακτήσεως . Αντιθέτως προς παλαιοτέρας κατακτήσεις , ταύτης είχε προηγηθή η ενότης του πολιτισμού . Διά τούτο και τα αποτελέσματά της υπήρξαν ισχυρά και μόνιμα . Ως δε παρατηρεί ο Pirenne Jacques, εν κατακλείδι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία υπήρξε κράτος Ελληνιστικόν( 30 ). Επομένως « η ολοκληρωτική μελέτη του Ελληνιστικού πολιτισμού ή του Ελληνιστικού κόσμου θα ώφειλε να περιλαμβάνη την σπουδήν του Ρωμαικού πολιτισμού , τουλάχιστον κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους , όχι δε μόνον εις τας ανατολικάς επαρχίας της Αυτοκρατορίας . Τούτο προφανώς δικαιώνει τους ιστορικούς εκείνους , οίτινες προεκτείνουν την ανάλυσιν του Ελληνιστικού πολιτισμού μέχρι της χριστιανικής περιόδου »( 31 ). Τολμηρότερος Peters FE ο , ωμίλησε τελευταίως περί « Λατινικού Ελληνισμού » . « Ελληνισμός της Λατινικής » και « Ελληνικού Ελληνισμού » : « Αμφότεροι οι κλάδοι , ο Λατινικός και ο Ελληνικός , προέκυψαν υπό την πολιτικήν κυριαρχίαν της οικουμενικης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και οι οφθαλμοί των Ευρωπαίων εικότως στρέφονται προς την πορείαν , κατά την οποίαν ο Ελληνισμός σταδιακώς μετεμόρφωσε το Ρωμαϊκόν Κράτος και την Ρωμαϊκήν κοινωνίαν και ενδεχομένως παρήγαγε τους πολιτισμούς της Ευρώπης και της Αμερικής »( 32 ).

Η Ρωμαιοκρατία εν Ανατολή ανήκει εις την σφαίραν της Ελληνικής Ιστορίας · είναι ιδικός της χώρος αυθεντικός και αναπόσπαστος . Μεγάλη εποχή γενέσεων συνεχίζει αδιαταράκτως την παγκόσμιον αποστολήν των Αλεξανδρινών και των Ελληνιστικών χρόνων , αυτής συγχέεται μετ ' και παρασκευάζει τας νέας τύχας της Ανθρωπότητος . Εις τους κόλπους της εκυοφορήθη το Ελληνικόν Βυζάντιον . Διά τον συγκρητισμόν της παιδείας της επετεύχθη η προσέγγισις του Ελληνισμού μετά του Χριστιανισμού .

Ελέχθη ανωτέρω( 33 ) ότι λόγοι θρησκευτικοί και πολιτικοί , λόγοι αναφερόμενοι εις θεμελιώδεις διαφοράς των πνευματικών ιδιοσυστασιών δεν επέτρεψαν την ανάπτυξιν ευρείας επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών κατά την περίοδον της Τουρκοκρατίας . Πάντως , αναγνωρίζων διά λόγους απορρέοντας εκ του ιδίου αυτού Δικαίου , αλλά και διά γενικωτέρας πολιτικάς σκοπιμότητας , την θρησκευτικήν αυτοτέλειαν των υποδούλων , ο κατακτητής παρέσχεν εις τους Έλληνας πατριάρχας θρησκευτικήν εξουσίαν επί πάντας τους ορθοδόξους πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας . Συν τω χρόνω αύτη μετεβλήθη εις πραγματικόν mandat θρησκευτικής , νομικής και διοικητικής αποκεντρώσεως . Tο κεφαλαιώδες τούτο γεγονός εδημιούργησε τας προϋποθέσεις ιδίου θρησκευτικού , οικονομικού , κοινωνικού και πνευματικού βίου( 34 ). Ο Οθωμανός κατακτητής , ως και ο Ρωμαίος κυβερνήτης ή αυτοκράτωρ παλαιότερον , είχεν επίγνωσιν της υπεροχής των κατακτωμένων , πολλαχώς δε υπέστη την γοητείαν και την επίδρασιν του κρατικού , του πολιτιστικού και πνευματικού των συστήματος . Από του δεκάτου εβδόμου κυρίως αιώνος θα διαμορφωθούν εν τω πλαισίω του πολιτισμου και διοικητικού συστήματος του κυριάρχου oι θεσμοί των Ελλήνων μεγάλων δραγουμάνων , τών δραγουμάνων του Στόλου και των ηγεμόνων της Βλαχίας και της Μολδαβίας , οι οποίοι κατά τινα τρόπον καθιέρωσαν την Ελληνικήν παρουσίαν εις την κρατικήν μηχανήν της Αυτοκρατορίας . Το μέγα τούτο κεφάλαιον της Ελληνικής Ιστορίας , το αφορών δηλαδή εις τας επιδράσεις τας ασκηθείσας υπό των Ελλήνων επί του καθόλου βίον του κατακτητού , δεν έχει γραφή( 35 ).

η Αλλ ' παρουσία εις το κρατικόν και κοινωνικόν σύστημα του Οθωμανικού Κράτους αντιπροσωπεύει μίαν μόνην πλευράν , ίσως την ολιγώτερον σημαντικήν , της υπερεθνικής ακτινοβολίας του Ελληνισμού . Ευρύτατα αύτη εξεπέμφθη προς τους ομοδούλους χριστιανικούς λαούς της χερσονήσου του Αίμου , προς τους ομοδόξους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης , προς τας χριστιανικάς μειονότητας της Eγγύς Ανατολής , τέλος , προς αυτήν την Δυτικήν Ευρώπην . Αυτή η Εκκλησία υπήρξεν ο φορεύς του οικουμενικού πνεύματος του Μεταβυζαντινού και Νεωτέρου Ελληνισμού . Aι Ελληνικαί Εκκλησίαι , τα πατριαρχεία της Κωνσταντινουπόλεως , της Αλεξανδρείας , της Αντιοχείας και των Ιεροσολύμων , η υπό Ελληνικήν επίδρασιν Εκκλησία της Ρωσίας , το από του έτους 1589 πατριαρχείον της Μόσχας , δημιουργούν την υποδομήν μιας ισχυρώς Ελληνικής , Ελληνιστικής θα ελέγομεν , εμπνευσεως ενότητος πολιτισμού εις μίαν ευρείαν απολιτικήν κοινωνίαν .

Από των πρώτων αιώνων της κατακτήσεως η Βυζαντινή Τέχνη με τας Βυζαντινάς προεκτάσεις της ειναι η κατ ' εξοχήν εικονική έκφρασις της τεραστίας ταύτης κοινότητος πολιτισμού , γλώσσα σιωπηλή , κανών πίστεως και δόγματος , αλλά και σύμβολον καταφάσεως και αντιστάσεως . Η ετέρα γλώσσα , η Ελληνική λαλουμένη και γραφομένη γλώσσα , υπερβαίνει τους κυρίως Ελληνικούς χώρους και γίνεται όργανον ευρείας επικοινωνίας . Μετά τον Ανθρωπισμόν της Αναγεννήσεως , ο οποίος , ακμάζων εις το παρακμάζον Βυζάντιον , μετεφυτεύθη και εκαλλιεργήθη εις την Δυτικήν Ευρώπην , ηκολούθησαν πνευματικά κινήματα ευρέος φάσματος : ο « θρησκευτικός Ανθρωπισμός » του δεκάτου εβδόμου και των αρχών του δεκάτου ογδόου αίώνος , ο Διαφωτισμός του δευτέρου ημίσεος του δεκάτου ογδόου και των αρχών του δεκάτου ενάτου αιώνος , τον οποιον εκυοφόρησεν εις τους κόλπους του ο Ελληνισμός των αστικών κέντρων και ο υπερόριος Ελληνισμός εν τη επικοινωνία του μετά της Γραμματείας της Αρχαιότητος και μετά των νέων Ευρωπαικών ιδεολογικών ρευμάτων( 36 ).

Όσον αφορά ίδιαιτέρως εις τας υπερεθνικάς αξίας , τας οποίας εδημιούργησεν ο Ελληνισμός υπό την ξενικήν κυριαρχίαν , δεν είναι ανάγκη να γίνη ενταύθα μακρότερος λόγος . Εις τινα των επομένων δοκιμίων εκτίθενται γενικαί τινές πληροφορίαι και απόψεις . Ενταύθα αρκεί να λεχθή , τούτο , ότι κατά τους μεγάλους τουτους χρόνους η Ανατολική Ευρώπη εμφανίζει φαινόμενον ανάλογον εκείνου , το οποίον παρετηρήθη εν Ανατολή εις τον πνενματικόν βίον των Ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων . Ως και παλαιότερον , ούτω και τώρα είχεν επιτευχθή η οικουμενικότης της Ελληνικής παιδείας και ο συγκρητισμός των ροπών του χώρου της καθ ' ημάς Ανατολής υπό την ηγεσίαν της Ελληνικής διανοήσεως . Ό , τι ο Ρήγας ετόλμα να προτείνη εις το πεδίον μιάς πολιτικής και κοινωνικής ενότητος , είχεν εν τη πράξει συντελεσθή εις το πεδίον του πνεύματος .

Δεν είναι ματαία η εκ παραλλήλου αύτη ζήτησις περί τας δύο άνευ πρωτογενούς εξουσίας μακράς περιόδους της Ελληνικής Ιστορίας , περί την Ρωμαιοκρατίαν και την Τουρκοκρατίαν . Απέχουσαι χρονικώς η μία από την άλλην , παρουσιάζουν πολλά κοινά γνωρίσματα καί ταύτα δεν είναι συμπτωματικά . Αμφότεραι αι εποχαί δεν είναι , ως παλαιότερον επιστεύετο και ίσως σήμερον πιστεύεται ακόμη , περίοδοι ερημώσεως και καταπτώσεως , μελανοί και σκιεροί χώροι εις μίαν λαμπράν εικόνα , αλλά τουναντίον μεγάλαι και δημιουργικαί , μεγάλαι εν τη δυστυχία των , μεγάλαι και διά τους Έλληνας και διά τους λαούς της χερσονήσου του Αίμου και της Εγγύς Ανατολής . αμφοτέρας Ομόφωνος είναι σήμερον η γνώμη της ιστορικής επιστήμης δι ' , ιδίως διά την Ρωμαιοκρατίαν , ως διά τινων αποσπασμάτων εδείχθη ανωτέρω . Ως τοιαύται , και η Ρωμαιοκρατία και η Τουρκοκρατία πρέπει να τύχουν παρ ' ημίν ιδιαιτέρας μερίμνης , όχι μόνον ως χώροι επιστημονικής ερεύνης , αλλά και ως καίρια θέματα της ιστορικής και εθνικής παιδεύσεως των Ελλήνων .

âme Εις το βιβλίον του L ' peuples des ( Παρίσιοι , 1950 , σελ . 5) ο Γάλλος ακαδημαϊκός Αντρέ Siegfried έγραφεν ότι « υπάρχει εις την ψυχολογίαν των λαών εν υπόβαθρον μονιμότητος , το οποίον ανευρίσκεται πάντοτε » . Η φράσις αύτη επανέρχεται εις τον νουν του ερευνητού , όταν αναπολή τας δύο ταύτας παραλλήλους περιόδους της Ελληνικής Ιστορίας . Απομακρυνόμεθα σήμερον από την Εγελιανήν αντίληψιν περί του ενυπάρχοντος εις τους λαούς πνεύματος , διά του οποίου αποκαλύπτεται το πνεύμα του κόσμου · αναγνωρίζομεν πάντως την ενιαίαν πνευματικήν υφήν της εθνικής αυτοσυνειδησίας των Ελλήνων . Υπάρχει εις την ψυχολογίαν των το υπόβαθρον εκείνο της μονιμότητος , το οποίον ανευρίσκεται πάντοτε .

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

22. Lynn White , νεώτερος , ( έκδ. ) , Ο μετασχηματισμός της ρωμαϊκής World : Πρόβλημα του Gibbon , μετά από δύο αιώνες , Μεσαίωνα και την Αναγέννηση Σπουδών, Εισφορές : ΙΙΙ , Berkeleγ και το Λος Άντζελες , 1966. Karl Χριστός , Von Gibbon Rostovtzeff zu . Leben und Werk fuhrender Althistoriker der Neuzeit , Darmstadt , 1972. Michel Baridon , Edward Gibbon et le mythe de Rome . Histoire et idéologie αu Siècle des Lumières , Παρίσιοι , 1977.

23.Histoire une Esquisse d ' Morphologie de l ' Universelle , traduit de l ' Allemand Μ άρτιο . Tazerout , τόμ . Β ' , Παρίσιοι , 1948, σελ . 89.

25. Α.Η.Μ. Jones, το αργότερα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία 284-602 . Α Κοινωνική , Οικονομική αιιd Διοικητική Έρευνα , τόμ . Β ' , Οξφόρδη , 1964 , σελ . 712.

26. Α.Η.Μ. Τζόουνς, Οι Έλληνες κατά την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία , Dumbarton Oaks Papers , 17 (1963 ) , σελ . 1-19 .

27. Gilbert Dagron , Empire Romain L ' d ' Orient au IV ε Siècle et les παραδόσεις , politiques de l ' Hellénisme . Le témoignage de Thémistios , εν Τrαναux et απομνημονεύματα , Centre de Recherche d' Histoire et de Πολιτισμός Βυζαντινών, τόμ . 3 ( Παρίσιοι , 1968) , σελ . 1-203 . Του αυτού , Αux origines de la Civilisation Βυζαντινή : Langue de πολιτισμός et langue d 'Etat , εν Revue Historique , τόμ . 241 ( Ιανουάριος - Μάρτιος 1969) , σελ . 23-56 . Πρβλ . Δ.Α. Ζακυθηνού , Η Tabula imperii Ρόμα καί η έρευνα της Ιστορίας του Ελληνισμού υπό την Ρωμαϊκήν κυριαρχίαν , Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών , τόμ . 47 ( 1972) , σελ . * 316 κ.ε.

29. Λ. Lafoscade , Επίδραση du Latin sur le grec , εν Jean Psichari , Études de Philologie néο - grecque , Βιβλιοθήκη de l' École des Hautes Études . Επιστήμες Philologiques et Historiques , τεύχος 92, Παρίσιοι , 1892, σελ . 117 κ.ε. Πρβλ . Antiquité Henri - Ιrénée Marrou , Histoire de l dαns l εκπαίδευση » , έκδοσις τετάρτη , Παρίσιοι , 1958, σελ . 345 κ.ε. 542 κ.ε. Α.Η.Μ. Jones, Η Αυτοκρατορία Αργότερα Rοmαn 284-602 , ανωτ ενθ » . , τόμ . Β ' , σελ . 986 κ.ε. τόμ . Γ ' , σελ . 330 κ.ε.

30. Jacques Pirenne , Les Empires du proche - Orient et de la Méditerranée . Rapport de synthèse ( Antiquité ) : Les graιιds αυτοκρατορίες , ανωτ ενθ » . , σελ . 18.

31. Ε. Γουίλ, ανωτ ενθ » . , σελ . 343.

32. F. Peters Ε., Η συγκομιδή του Ελληνισμού . Α Historγ της Εγγύς Ανατολής από τον Μέγα Αλέξανδρο για το θρίαμβο του Christianiιγ , Λονδίνον , 1972 , σελ . 22.

33. Βλ . ανωτέρω , σελ . 7.

34. Δ.Α. Ζακυθηνού , Η πραγμάτωση της Σύγχρονη Ελλάδα . Από το Βυζάντιο στο lndependence , Β . Blackwell , Οξφόρδη , 1976.

35.Η πραγμάτωση της Σύγχρονη Ελλάδα , ανωτ ένθ '. , σελ . 140 κ.ε. Πρβλ . τας ανωτέρω , σελ . 8, σημ.1 , παρατιθεμένας εργασίας .

36. Δ.Α. Ζακυθηνού Ν.Κ. Πετροχείλου , Στάσεις ρωμαϊκή των Ελλήνων , Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν . Σαριπόλου , Αθήναι , 1974.

28. Δ.Α. Ζακυθηνού , Μεταβυζαντινιj και Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία , Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών , τόμ . 49 ( 1974) , σελ . 97 *- 103 *. Του αυτού , Σπυρίδων Ζαμπέλιος . Ο θεωρητικός της Ιστοριονομίας . Ο ιστορικός του Βυζαντινού Ελληνισμού , αυτόθι , σελ . * 303 - 328 *. Αμφότερα τα δοκίμια περιλαμβάνονται εις τον παρόντα τόμον κατωτέρω .

24. Oswald Spengler , Le déclin de Ι » Δύση .

Από : Ζακυθηνός , Μεταβυζαντινά και Νέα Ελληνικά, Αθήνα 1978.