Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ
Ένας από τους μεγαλύτερους νηπτικούς Πατέρες της Εκκλησίας μας , είναι Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς , Επίσκοπος Θεσσαλονίκης . Παλαιολόγου Έζησε στα χρόνια της βασιλείας τον Ανδρόνικου Β ' , γύρω στο 1340 μΧ . Αφού άφησε όλο τον κόσμο και τα του κόσμου , από την πατρίδα του Κωνσταντινούπολη μετανάστευσε στον αγιώνυμο Άθω , όπου ακολούθησε τη μοναστική ζωή . Εδώ , έπειτα από σκληρούς ασκητικούς κόπους μέσα σε άκρα ησυχία , με την ψυχή στραμμένη στο Θεό μόνο , έγινε θεόμορφος καθρέφτης του Αγίου Πνεύματος , ανεβαίνοντας όσο λίγοι στην κορυφή της πράξεως και της θεωρίας . Με καταυγαζόμενη τη διάνοιά του από τις θεοπτικές Ελλάμψεις του Πνεύματος , άφησε στην Εκκλησία του Θεού σοφότατα και θεολογικότατα συγγράμματα , σαν μνημείο Ορθοδοξίας , τα οποία προσφέρουν στον αναγνώστη θησαυρούς θείας γνώσεως και πνευματικής σοφίας και τελειότητας .
Γιατί ο ουράνιος και θεοπτικός αυτός νους δε συγκέντρωσε σε αυτά μόνο τους λόγους των παλαιοτέρων Αγίων , αλλά πρόσθεσε και όσα υπερφυσικά έμαθε ο ίδιος με μακρά πείρα και μακάριο πάθος , και τεχνούργησε έτσι ένα πραγματικό αριστούργημα των νηπτικών , ώστε κανείς ποτέ να μην τα θεωρεί γέννημα ανθρώπινης διάνοιας . Στην πραγματικότητα είναι νοήματα Χριστού και λόγοι Θεού που φέρνουν σε έκσταση κάθε ακοή και διάνοια . Με αυτά υπερασπίζει σθεναρά όσους ζουν σε ιερή ησυχία και σχολάζουν ατή νοερά νήψη και προσευχή , ενώ αντιμετωπίζει εμβριθέστατα , με αποδείξεις από τη Γραφή , τις αντίθετες κενοφωνίες των αντιπάλων , ως απόψεις που ανατρέπουν την αλήθεια .
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς , ανεδείχθη ως η μεγαλύτερη μεταβυζαντινή θεολογική μορφή της Ορθοδοξίας , που συνδύασε τον θεόπνευστον δογματικόν με τον πιο αγιοπνευματικώς έμπειρον απολογητή της μυστικής και νηπτικής θεολογίας του δεκάτου τετάρτου αιώνος , καλύπτοντας όλο το φάσμα της εν Χριστώ ζωής ·
Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1296 . Μεγάλης φυσικής καταβολής νους , κατενόησεν , όσον ελάχιστοι , την Ορθόδοξη θεολογία και συνέλεξε απέραντες γνώσεις από την κλασσική γραμματεία , ώστε να διεγείρει σε έκπληξη και θαυμασμό , για τη σοφία του , τους διδασκάλους του , αλλά κι αυτόν τον αυτοκράτορα , ο οποίος τον προώριζε για πολιτικά αξιώματα .
Το αρχοντικό του ήταν σαν μοναστήρι , όπου όλη η οικογένεια ζούσε ασκητικά . Τη θεολογική και πνευματική στοιχείωσή του την ώφειλε στο μητροπολίτη Φιλαδέλφειας Θεόληπτο . Ήταν τόσον εντατική η ασκητική αγωγή του Γρηγορίου , ώστε όσοι δεν γνώριζαν την πολιτεία του να υποθέτουν ότι έχασε τον νουν του . Όταν ο άγιος πατέρας του εκοιμήθη εν Κυρίω , πείθει ολόκληρη την οικογένεια του , αδελφές , αδελφούς και μητέρα , και αναχωρούν όλοι για μοναχοί . Ο ίδιος με τα δύο αδέλφια του κατευθύνεται προς τον Άθω , ενώ οι γυναίκες εισέρχονται σε μονή της Κωνσταντινουπόλεως .
Στον Άθω υποτάσσεται σε άγιον ασκητή . Αργότερα , μετά την κοίμηση του , πηγαίνει στη Λαύρα του άγιου Αθανασίου , στη συνέχεια έξω της Λαύρας σε ερημητήριο , κατόπιν στη Θεσσαλονίκη και Βέροια και πάλι στο Άγιον Όρος με τους ησυχαστές , όπως λεπτομερώς αναφέρεται στη βιογραφία του , οπού έφτασε σε ύψη αγιότητας και έλαβε το χάρισμα της Θεολογίας από την Παναγία . Έγραψε πραγματείες κατά της εκπορεύσεως του Άγιου Πνεύματος και εκ του Υιού και αντέκρουσε , εξ αναθέσεως υπό των ησυχαστών , τον λατινέλληνα Βαρλαάμ τον Καλαβρό , επιβάλλοντας συνοδικώς τις ορθόδοξες δογματικές θέσεις του και προκαλώντας την επικύρωση των ησυχαστικών διδασκαλιών από τέσσερες συνόδους της Κωνσταντινουπόλεως .
Σε αναγνώριση της υψίστης προσφοράς του προς την Εκκλησία , εξελέγη μητροπολίτης Θεσσαλονίκης , όπου έλαμψε με την αγιότητα του , με τα θαύματα του , με την ποιμαντική σοφία του και με τη χάρη της θεολογίας του . Έγραψε ένα μεγάλο αριθμόν έργων δογματικού και πνευματικού περιεχομένου , από τα οποία , οι άγιοι Μακάριος και Νικόδημος , επέλεξαν , ως αντιπροσωπευτικά και προς το σκοπό της Φιλοκαλίας , την θεολογικότατη και πνευματικότατη και ευωδιάζουσα από τη χάρη του Πνεύματος εκτεταμένη Επιστολή Προς την σεμνοτάτην εν μοναζούσαις Ξένην. Η Επιστολή είναι αριστούργημα ποιμαντικής προς μοναχές και μοναχούς .
Στη συνέχεια αναλύει τον δεκάλογο του Μωϋσέως , μεταφέροντάς τον στην περιοχή της χάρης , ως κατά Χριστόν Νομοθεσία , όπου , τα επιφανειακά και σκιώδη παραγγέλματα του Νόμου , προσλαμβάνουν το βάθος της ευαγγελικής πνευματικής νομοθεσίας και όπου το γράμμα , που κτείνει , παραχωρεί τη θέση του στο πνεύμα , που ζωοποιεί . Αποτελεί μια θαυμάσια αναλογική μεταφορά , κατά τη διαδοχή του ατελούς Νόμου από το τέλειον Ευαγγέλιον , αφού παρήλθεν η σκιά του νόμου , της χάριτος ελθούσης .
Οι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας , δρέποντες από τα ευώδη άνθη του παλαμικού παραδείσου , απέσπασαν από τις Τριάδες των Λόγων , ζώντων τον Λόγο , περί της νοεράς προσευχής , όπου αναλύονται τα προβλήματα της εσωστρέφειας , αλλά και του φυσιολογικώς ενεργούμενου ελαφρού κρατήματος της αναπνοής .
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς , αποκρούσει δεν είχε πολλή δυσκολία ν ' τις κατηγορίες των αντιπάλων , αφού την νοερά προσευχή ενεργούσαν προγενέστεροι ησυχαστές , μαρτυρηθέντες από τον Θεόν με σημεία αγιότητος . αποστομώσει Αυτούς επικαλείται για ν ' τους κατηγόρους , ότι τάχα οι ησυχαστές , εφαρμόζοντες την ψυχοσωματική μέθοδο , επεδίωκαν την θείαν χάριν δια των μυκτήρων εισοικίζειν .
Επίσης , επειδή κατηγορούσαν τους ησυχαστές , ότι προσπαθούσαν έφ ' εαυτούς βλέπειν και δια της αναπνοής είσω πέμπειν τον οικείον νουν , αφού , αυτούς κατ ' , ο νους δεν είναι χωρισμένος από την ψυχή , ο μέγας ησυχαστής Γρηγόριος , με Γραφικές και Πατερικές αποδείξεις , ανατρέπει τους κατηγόρους , υποστηρίζων τη διάκριση του νου ως ουσίας και ενεργείας. Αναχωρώντας από την καθολική εμπειρία , κατά την οποία η διάνοια και οι λογισμοί είναι διακεχυμένοι , δια των αισθήσεων , στον κόσμον , είναι προφανές ότι πρέπει να επανέλθουν στο φυσικό τους χώρο , στην ουσία τους , που είναι ο νους . Και ως αποτελεσματικό μέσον απεδείχθη η νοερά προσευχή , βοηθούμενη από την ψυχοσωματική μέθοδο . Αγνοούντες , ακόμη και σήμερα , τις ανθρωπολογικές αυτές λειτουργίες , ονόμαζαν τους νοερώς προσευχομένους κοιλιοψύχους και ομφαλοσκόπους. Στη Φιλοκαλία παρατίθενται επίσης τρία εκτεταμένα Κεφάλαια , Περί προσευχής και καθαρότητος καρδίας , οπού αναλύεται δογματικώς , θεολογικώς και πνευματικώς το πρόβλημα της νοεράς προσευχής , στο οποίον ανεδείχθη , ο θείος Παλαμάς , αληθινή αυθεντία . Με τα τρία αυτά Κεφάλαια , εκτίθεται συνοπτικώς και πειστικότατα η αξία της θεομαρτυρημένης και αγιομαρτυρημένης νοεράς προσευχής .
Στη συνέχεια οι εκδότες παραθέτουν τα εκατόν πενήντα Φυσικά , θεολογικά , Πρακτικά και Ηθικά Κεφάλαια , με τα οποία συνοψίζεται η δογματική και μυστική διδασκαλία της Εκκλησίας . Εκτός από την προβολή των κοσμολογικών 33 Κεφαλαίων , που απηχούν τις επιστημονικές γνώσεις της εποχής και της αναλύσεως ανθρωπολογικών προβλημάτων , προβαίνει στην ανάπτυξη θεμάτων της καταφατικής και αποφατικής θεολογίας , αποδεικνύοντας ότι ουδέποτε η μία αναιρεί την άλλη . Επίσης θεοπνεύστως θίγονται θέματα Τριαδολογικά , Χριστολογικά . και Πνευματολογικά , που άπτονται του τότε επιμάχου θεολογικού προβλήματος, της διακρίσεως Ουσίας και Ενεργείας , ως και της φύσεως του θαβωρίου φωτός , ως ακτίστου , που περιλάμπει τους Αγίους . Οι θεολογικές τομές του θείου Παλαμά ανακεφαλαιώνουν ολόκληρη την θεολογική παράδοση .
Σαν επισφράγισμα της παλαμικής θεολογίας , οι ανθολόγοι , παρέθεσαν τον περιώνυμον Αγιορειτικόν Τόμον υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων, ο οποίος έχει υπογραφεί από ησυχαστές του Αγίου Όρους , ως Ομολογία Πίστεως, όμως είναι έργο του αγίου Παλαμά . Στον Τόμον αυτό , που εγράφη για να χρησιμεύσει στον άγιο Γρηγόριο , κατά τους θεολογικούς αγώνες του στις Συνόδους της Κωνσταντινουπόλεως , συμπυκνώνεται η διδασκαλία του περί θείου ακτίστου φωτός και μεθέξεως του από τους Αγίους και θίγονται τα προβλήματα της νοεράς προσευχής , αλλά και της μετοχής του σώματος στην άκτιστη θεοποιόν ενέργεια .
Πρόκειται για ένα κείμενο θεμελιώδους δογματικής , θεολογικής και πνευματικής σημασίας , που καθιέρωσε τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά ως τον μέγιστο των μεταβυζαντινών θεολόγων , γιατί συνεπύκνωσε και εξέφρασε όλους τους θεολόγους Πατέρες , αλλά και έλυσε βαθύτατα θεολογικά προβλήματα , καταδεικνύοντας συν τοις άλλοις και το υφιστάμενο χάσμα που υπάρχει μεταξύ Ορθοδόξου και Λατινικής Θεολογίας .